سایه سنگین مدرنیته بر ابزار سنتی زندگی زاگرس‌نشینان؛

ظروف پوستین کرمانشاهیان در بوته فراموشی است

سرویس: اجتماعیکد خبر: 301942|13:03 - 1403/05/09
نسخه چاپی
ظروف پوستین کرمانشاهیان در بوته فراموشی است
برخی از ابزارهای سنتی زندگی زاگرس‌نشینان نظیر ظروف پوستین رفته‌رفته در دست فراموشی سپرده شده است.

به گزارش هزارماسوله ،به نقل از شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ کرمانشاهیان در زمان‌های قدیم برای نگهداری اصلی‌ترین مواد غذایی خود از ظروف پوستین استفاده می‌کردند.

با توجه به وجود مراتع و گونه‌های گیاهی معطر در مناطق زاگرس‌نشین، یکی از مهارت‌های مهم مردم این منطقه استفاده از پوست دام‌ها به عنوان ظروف نگهداری مواد غذایی بوده است که تا به امروز هم در میان مردم عشایر کرمانشاه رواج دارد.

از میان ظروف پوستین می‌توان به «هیزه» یا «خیک» و «مَشکه» (مشک) یا «کُنه» اشاره کرد.

گفتنی است؛ «هیزَه» واژه‌ای مختص به منطقه زاگرس (به‌ویژه استان کرمانشاه) که به معنی بادوام و محکم است.

ثبت ملی دانش «هالوین هیزه» در کرمانشاه 

عزیز مصطفایی در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: اگر بخواهیم درباره ظروف پوستین در مناطق زاگرس‌نشین به‌ویژه کرمانشاه صحبت کنیم باید به شیوه معیشت و زیست انسان‌ها در گذشته دور برگردیم.

این کارشناس ثبت میراث فرهنگی ناملموس اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمانشاه افزود: جغرافیای کرمانشاه از گذشته‌های دور فضایی را در اختیار ساکنانش قرار داده تا بتوانند زندگی خود را به اشکال مختلف پیش ببرند. 

وی گفت: بسیاری از مناطق و آثار باستانی هم‌چون تپه شیخ‌آباد که اولین سکونتگاه بشر در خاورمیانه بوده است، نشان از قدمت کرمانشاه دارند بنابراین ما در منطقه‌ای تاریخی زندگی می‌کنیم که شرایط آب و هوایی و محیطی برای زیست انسان از گذشته‌های دور در آن مهیا بوده است.

مصطفایی ادامه داد: ظروف پوستی به ارتباط بین انسان و حیوان در این منطقه برمی‌گردد، ساکنان این منطقه با ارتباط با حیوانات و طبیعت توانسته‌اند زیست و بقای خود را تضمین کنند.

وی تصریح کرد: اولین حیوانات موجود در مناطق زاگرس‌نشین و اولین انسان‌های این منطقه نیز انسان‌های شکارگر-گردآورنده بوده‌‌اند، این انسان‌ها قبل از اهلی‌کردن حیواناتی هم‌چون بز و گوسفند در این منطقه می‌زیسته‌اند.

مصطفایی خاطرنشان کرد: انسان‌های شکارگر-گردآورنده پس از شکار حیوانات از گوشت آنها استفاده می‌کردند، گوشت حیوان شکارشده به صورت اشتراکی میان قبیله‌ها پخش می‌شد تا در کم‌ترین زمان از آن استفاده کرده و آن را بخورند زیرا دانش نگهداری گوشت در میان انسان‌های نخستین وجود نداشت و به دلیل فسادپذیری سریع گوشت، آنها مجبور بودند از آن به سرعت تغذیه کنند.

وی گفت: تغذیه از گوشت حیوان شکارشده در درجه اول اهمیت قرار داشت، پس از تغذیه، پوشش انسان‌ها از اهمیت بالایی برخوردار بود، انسان‌های شکارگر-گردآورنده توانستند برای ساخت پوشش خود تغییراتی را بر روی پوست حیوانات انجام دهند. 

مصطفایی افزود: سنگ‌نگاری آنوبانونی در سرپل‌ذهاب که قدمت آن به هزاره سوم پیش از میلاد باز می‌گردد، فردی را نشان می‌دهد که دامن او از پوست ساخته شده است و این یک سند بسیار معتبر از مبحث پوست در منطقه کرمانشاه است.

این دانش‌آموخته مردم‌شناسی و استاد دانشگاه افزود: اگر به اساطیر موجود در کتاب شاهنامه رجوع کنیم، می‌بینیم که اِلمان‌ها یا نمادهایی همچون درفش کاویانی یا پیش‌بند کاوه آهنگر از پوست ساخته شده‌‌اند، همچنین شخصیت‌هایی همچون کیومرث، پشمینه و پلنگینه بر تن داشتند که جنس آنها از پوست بوده از این‌رو برخی معتقدند نام منطقه کرندغرب در استان کرمانشاه از شخصیت کارن، کوچک‌ترین پسر کاوه آهنگر برگرفته شده است. 

وی تصریح کرد: کارن، آهنگری را از پدرش به ارث برده بود؛ چنین روایات و اعتقاداتی کماکان در ادبیات شفاهی منطقه کرندغرب وجود دارد و مردم این دیار این داستان‌ها را بر زبان جاری دارند لذا وجود چنین روایاتی نشان می‌دهد که انسان‌های زاگرس‌نشین از قدیم‌الایام قادر به فرآوری و استفاده از پوست برای کارهای مختلف خود بوده‌اند.

مصطفایی تصریح کرد: پوست تا زمانی که حیوان زنده است، نرم است اما پس از کشته‌شدن حیوان و جداشدن آن از گوشت نرمی خود را در زمانی کوتاه از دست می‌دهد و و این نقطه‌ای است که موضوع فرآوری و دباغی پوست اهمیت پیدا می‌کند زیرا اگر پوست به موقع فرآوری و دباغی نشود خشک، شکننده و غیر قابل استفاده می‌شود.

وی افزود: پس از دوران شکار گر گردآورنده، به مرحله اهلی کردن حیوانات می‌رسیم، انسان‌ها در منطقه کرمانشاه توانستند حیوانات مختلف هم‌چون بز و گوسفند را اهلی کنند، ایلات، عشایر و طوایف مختلف استان از همان زمان تاکنون همچنان به‌کار دامداری مشغول هستند.

مصطفایی خاطرنشان کرد: زمانی که مردم این منطقه به کار دامداری مشغول شدند، دسترسی آنها به گوشت بیشتر شد و انسان از مرحله شکارگران گردآورنده پای به مرحله کشاورزی و دامداری نهاد و هنگامی که جمعیت انسان‌ها زیادتر شد کاربردها، فضاها و شغل‌های جدیدی به تبعیت از نیازهای جدید انسان‌ها تعریف شدند. 

وی افزود: برای پاسخ به نیازهای جدید حوزه تغذیه، انسان شروع به ساخت ظروف پوستین کرد، ظروف پوستین باید به گونه‌ای می‌بودند که انسان‌های دامدار می‌توانستند با کمک آنها محصولات لبنی خود را نگهداری و جابه‌جا کنند.

دانش ظروف پوستین تحولی بزرگ در بقای زاگرس‌نشینان ایجاد کرد

مصطفایی گفت: این ظروف پوستین باید طوری ساخته می‌شدند که از فاسدشدن مواد غذایی جلوگیری کند لذا دانش ظروف پوستین در مناطق زاگرس‌نشین یک انقلاب بسیار بزرگ بود که توانست بقای انسان‌ها را تضمین و به افزایش نسل و جمعیت آنها کمک کند در واقع  این دانش پاسخی به نیازهای انسان در حوزه تغذیه و حفظ مواد غذایی بود.

وی گفت: وظیفه انسان کنونی این است که این دانش غنی را به بهترین شکل حفظ و نگهداری کند زیرا این ظروف توانسته‌اند در برهه‌ای حساس بقا را برای انسان تضمین کنند. 

مصطفایی ادامه داد: پوست‌های مختلف بر اساس سن و جنس حیوانات و نیز کاربردی که از آنها انتظار می‌رود، در ساخت ظروف پوستی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

وی تصریح کرد: بشر بر اساس نیازها و عوامل مختلف ظروف پوستی خاصی را طراحی و ساخته است که یکی از مهم‌ترین آنها هیزه نام دارد، از هیزه می‌توان به عنوان ارزشمندترین ظرف پوستین یاد کرد زیرا یکی از کاربردی‌ترین مواد غذایی انسان یعنی روغن حیوانی را می‌توان به بهترین شکل در آن نگهداری کرد.

مصطفایی بیان کرد: در واقع در واقع هیزه ظرفی‌ است برای نگهداری روغن حیوانی که باعث محبوبیت و شهرت آن شده است و بر اساس نوع نیاز و میزان مصرف روغن، اندازه آن متفاوت است. 

وی با بیان اینکه دانش دباغی و فرآوری پوست بسیار ارزشمند است، گفت: استان کرمانشاه توانسته است یکی از این دانش‌ها را با نام هالوین هیزه به ثبت ملی برساند.

مصطفایی خاطرنشان کرد: هالووین هیزه دانشی است که هر ساله یا چند سال یک‌بار برای نرم‌کردن هیزه به منظور افزایش طول عمر آن انجام می‌شود زیرا روغن داخل هیزه باعث می‌شود که لایه داخلی یا درونی هیزه چرب بماند و همیشه انعطاف خود را حفظ کند. 

وی گفت: اما قسمت بیرونی هیزه به مرور زمان خشک می‌شود و حتماً نیاز به نوسازی و نرم‌شدن دارد که برای این کار هر ساله یا چند سال یک‌بار پوست را در شیره توت یا مخلوطی از شیره توت و برخی گیاهان کوهی هم‌چون کلاهک میوه بلوط قرار می‌دهند. 

مصطفایی تصریح کرد: برای گرفتن شیره توت، آب را به توت اضافه کرده، آن را می‌جوشانند و سپس صاف می‌کنند، پس از آماده‌شدن شیره توت، هیزه در آن می‌خوابانند تا عمر آن بیشتر شود.

وی افزود: مجموعه دانش‌هایی که در آن هیزه ساخته فرآوری و پرداخته می‌شود در اصل برای نگهداری روغن حیوانی است.

مصطفایی ادامه داد: برای نگهداری آب نیز از کُنَه که نوعی ظرف پوستین است استفاده می‌شد نوع، ضخامت، اندازه، و مراحل ساخت و فرآوری پوستی که برای کُنه‌های آب مورد استفاده قرار می‌گیرد با هیزه متفاوت است. 

وی گفت: شکل ساخت ظروف پوستی در مناطق کوهستانی کرمانشاه نسبت به مناطق گرمسیری آن متفاوت است و می‌توان تمام دانش‌های موجود در زمینه ساخت ظروف پوستی را در کرمانشاه زاگرس‌نشین جستجو کرد.

انعطاف‌پذیری هیزه از مَشک بیشتر است 

مصطفایی افزود: برای دوغ نیز از نوعی ظرف پوستین دیگر به نام مَشک یا مشکه استفاده می‌شد نوع و انعطاف‌پذیری مشک نیز با هیزه فرق دارد، هیزه یا خیک بسیار منعطف‌تر از مشک است و مشک از انعطاف‌پذیری هیزه برخوردار نیست همچنین نوع دباغی‌کردن مَشک نیز با هیزه متفاوت است، مشک را معمولاً با دود دباغی می‌کنند که مراحل مختلفی دارد.

وی عنوان کرد: برای نگهداری کره نیز معمولاً از پوستی استفاده می‌شده است که در منطقه هورامانات آن را جاکه‌ریانه یا کره‌دانه می‌نامیدند.

مصطفایی گفت: برای نگهداری آرد نوع دیگری از پوست استفاده می‌شد که آن را هواله و در منطقه هورامانات مانه می‌نامیدند، هواله یا مانه نوعی پوست است که مانند انبار عمل می‌کند و در کل می‌توان گفت انواع مختلفی از پوست برای نگهداری مواد غذایی و لبنی مختلف استفاده می‌شود که آنها را ظروف پوستین می‌نامیم. 

وی گفت: در کنار ظروف پوستین، ظروف چوبی نیز از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته‌اند، هرچند چوب نیز می‌تواند کارکردهای ظروف پوستین را داشته باشد، اما چون عشایر غالباً کوچ‌رو بودند و جابجایی‌های زیادی داشته‌اند به ظروفی احتیاج داشتند که حمل و نقل آنها آسان بوده و از انعطاف‌پذیری بالایی برخوردار باشند علاوه بر این‌ها، عشایر زاگرس‌نشین کرمانشاهی نیازمند ظروفی بودند که مواد غذایی در آنها سالم بماند و خراب نشود.

«هیزه» ظرف پوستین محافظ روغن حیوانی است که نیاز به مواد نگهدارنده ندارد

اردشیر کشاورز در گفتگو با خبرنگار فرهنگی شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ اظهار داشت: هیزه از پوست بزغاله تهیه می‌شود و کاربرد اصلی آن نگهداری روغن بود اما امروزه برای نگهداری یک ماده غذایی مقداری مواد نگهدارنده به آن اضافه می‌کنند در حالی که هیزه به گونه‌ای از روغن حیوانی محافظت می‌کرد که هیچ نیازی به مواد نگهدارنده نداشت.

این محقق و پژوهشگر کرمانشاهی افزود: هیزه روغن حیوانی برای سال‌های متمادی به منظور مصرف خانوار نگهداری می‌شد.

وی گفت: روغنی که در هیزه نگهداری می‌شود نه تنها خاصیت خود را از دست نمی‌دهد، بلکه خواص آن تقویت شده و همچنین بو و مزه آن نیز بهتر می‌شود.

کشاورز افزود: روغنی که در داخل هیزه نگهداری می‌شود به اصطلاح محلی «رِچ» است یعنی سفت و یخی و در عین حال خوش‌خوراک است. 

وی گفت: هیزه امروز هم مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌توان بیشتر آن را در میان خانواده‌های عشایری یافت. 

کشاورز خاطرنشان کرد: با تغییر زندگی سنتی به زندگی مدرن و ماشینی، روغن‌های حیوانی، کمتر در هیزه نگهداری می‌شوند و بیشتر در ظروفی مانند قوطی ریخته می‌شوند که در مقایسه با هیزه از رنگ، بو و مزه طبیعی برخوردار نیست. 

وی گفت: در گذشته دامداری بیشتر و از رونق بهتری برخوردار بود همچنین به دلایلی هم‌چون کوچه عشایر و وجود مراتع زیاد، دامداران بهترین محصولات، از جمله روغن حیوانی را از گوسفندان خود تهیه می‌کردند. 

کشاورز بیان کرد: امروزه شکل کوچ عشایر مانند گذشته نیست و علاوه بر آن دام‌ها از مراتع کافی و با کیفیت هم برخوردار نیستند علاوه بر آن روغن‌های حیوانی صنعتی به رقیبی تازه برای روغن‌های نگهداری‌شده در هیزه تبدیل شده‌اند.

وی گفت: دامداری به شکل سنتی آن رنگ باخته و به تبع آن، سنت‌هایی هم‌چون نگهداری روغن در هیزه هم کم‌رنگ شده البته هیزه‌های مصنوعی و با کیفیت پایین نیز در جریان مدرنیته به بازار عرضه شده‌اند که خیلی از خاصیت هیزه‌های سنتی برخوردار نیستند اما از قوطی‌های پلاستیکی بهتر هستند.

به گزارش شبکه اطلاع‌رسانی «مرصاد»؛ امروزه تکنولوژی جدید نیز در زندگی و جامعه عشایری رخنه نموده است و خواسته و یا ناخواسته ابزار و فنون، زندگی و فرهنگ گذشته آنها را دگرگون می­‌کند بنابرین این وسایل ارزشمند در زندگی عشایر نیز تحت تأثیر قرار گرفته و شاید در آینده‌ای نه‌چندان دور، روزی فرا رسد که تنها نامی از آنها باقی بماند.

نظر شما

دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط مدیریت در وب سایت منتشر خواهد شد